Voor professionals in de gezondheidszorg is ethiek geen onderwerp waar je sigaarrokend in een leunstoel over nadenkt, maar een dagelijkse realiteit. Met de vakgroep Ethiek van de Gezondheidszorg van het Radboudumc reikt universitair docent Jos Kole studenten Geneeskunde, Tandheelkunde en Biomedische wetenschappen in Nijmegen hulpmiddelen aan om op een verantwoorde manier ethische keuzes te maken.

Trots als deugd én ondeugd

"Ik werk graag mee, maar casten jullie niet de verkeerde?" is Jos’ eerste reactie als hij wordt benaderd voor deze rubriek over trots. Ja, hij is heel enthousiast over onderwijs, maar trots op zijn eigen werk? Zelden. Daarvoor associeert hij trots te veel met ongepaste zelffelicitatie. Hoe kijkt hij dan naar trots bij anderen? "Als ethicus verdiep ik me onder meer in de deugdethiek en je kan trots soms opvatten als deugd, maar soms ook als ondeugd. Tegen studenten zeg ik geregeld 'daar mag je trots op zijn'. Misschien is dat wel de beste manier om trots te zijn, wanneer anderen vinden dat het mag."

Onderwijs doe je samen

Het is de filosoof eigen om nauwkeurig naar de betekenis van woorden te kijken. Ook het woord ‘onderwijsprestatie’ dat in deze rubriek veel wordt gebruikt, zou Jos zelf niet snel in de mond nemen. Hij spreekt liever van een ‘geslaagde onderwijsinzet’. En die inzet kán pas slagen door intensieve, goedlopende samenwerking. "De universiteit is een competitieve omgeving", vertelt hij, "maar onderwijs is bij uitstek iets dat je samen doet. Iets dat ontstaat tussen studenten en docenten en door goede samenwerking van deskundige docenten onderling" Dat maakt zijn werk zo mooi en afwisselend; geen dag is hetzelfde.

Onderwijsprijs voor de vakgroep Ethiek

In 2022 kreeg de vakgroep Ethiek waar Jos deel van uitmaakt de onderwijsprijs van de Radboud Health Academy. Die bekroning betekent veel voor hem omdat het hele team ermee gewaardeerd wordt. Het doet recht aan de groepsinspanning die onderwijs is. Verrast was hij dan ook toen hij bij de prijsaankondiging persoonlijk in het zonnetje werd gezet. "Ik mopperde dat ik dat ongepast vond bij een teamprijs en toen schoten mijn collega’s in de lach. Blijkbaar waren er ook individuele vermeldingen en zij hadden mij voorgedragen. Zo’n collegiaal compliment moet je ook in ontvangst kunnen nemen natuurlijk, al ben ik blij dat uiteindelijk een teamprijs uitgereikt werd."

Elk onderwijsuur relevant maken

Een tweede reden dat de onderwijsprijs veel voor Jos en zijn team betekent, is dat de nominatie mede van studenten kwam. Dat is bijzonder omdat ethiek en filosofie niet de vakken zijn waar studenten Geneeskunde, Tandheelkunde en Biomedische wetenschappen hun opleiding op uitkiezen. Toch is de gezondheidszorg doordrenkt van ethische vraagstukken. Denk aan de inzet van nieuwe medische en genetische technieken, verdeling van schaarse middelen en de afweging een behandeling wel of niet voort te zetten. In veel kwartalen en leerjaren duiken Jos en zijn collega’s op om studenten handvatten te geven voor het maken van afwegingen in dit soort ethisch complexe situaties. Hun onderwijs sluit meestal aan bij de andere vakken (ethics across the curriculum) en toont zoveel mogelijk de relevantie van filosofie en ethiek voor de beroepspraktijk. Ook probeert Jos studenten te laten ervaren dat ethiek meer is dan een standpunt hebben en daarover discussiëren. Voor het maken van verantwoorde keuzes heb je ook specifieke kennis en vaardigheden nodig.

Taal van moraal

Eén van die vaardigheden is het verwoorden en onderbouwen van je morele standpunten en keuzes. Daar is de vaktaal niet altijd het meest geschikt voor. "Als team begeleiden we ook moreel beraden," vertelt Jos. "Dat zijn gestructureerde gesprekken over morele problemen waar een afdeling of behandelteam mee worstelt. Kinderartsen kunnen in zo’n beraad bijvoorbeeld zeggen: 'Het kind voelt zich oncomfortabel.' Dat kan een objectiverende en verhullende manier zijn om te zeggen: 'Het kind heeft pijn. Het kind lijdt.' Die tweede formulering heeft meer morele lading. Alleen al het herformuleren in meer expliciete 'taal van moraal' zorgt soms voor een aha-erlebnis." Het commitment van gezondheidszorgprofessionals is groot, legt Jos uit. Ze zetten alles op alles zetten om een patiënt in leven te houden, maar wanneer lijden eenmaal expliciet benoemd is, wordt het dilemma helderder. "Weegt de langere levensduur op tegen het lijden? Wat zegt de eed die artsen hebben afgelegd hierover? Dit soort casussen bespreken we ook met studenten. We oefenen met hen hoe ze de vaak objectief geformuleerde klinische casuïstiek kunnen vertalen in 'taal van moraal'." Het betekent dat studenten geneeskunde hun medisch vakjargon verrijken met een meer expliciet moreel vocabulaire dat ook patiënten, collega’s en — mocht het ooit nodig zijn — tuchtrechters kunnen begrijpen.

Stilstand is achteruitgang

Wat het onderwijs van Jos’ vakgroep verder kenmerkt zijn de interactieve werkvormen die studenten aanmoedigen zich aan elkaar te scherpen en ontvankelijkheid voor de noden en wensen van studenten. ‘We proberen goed naar ze te luisteren,’ zegt Jos, ‘studenten willen ook graag goed onderwijs, dus we nemen de dingen die hen bezighouden serieus.’ Het onderwijs van de vakgroep is continu in ontwikkeling. ‘Je kijkt steeds of het nog beter kan.’ Het ComeniusNetwerk is daarbij een grote steun. Het contact met gelijkgestemden inspireert Jos. Een Senior Fellowbeurs gaf hem in 2020 meer ruimte om in de master Geneeskunde onderwijs over deugdzaamheid en persoonlijke en professionele vorming door te ontwikkelen. ‘Zonder dit soort initiatieven is het bijna onmogelijk om in je reguliere werktijd met onderwijsvernieuwing bezig te zijn. Docenten zijn schaars en de werkdruk is hoog.’ Toch zou dat wel zijn ideaal zijn: een vast percentage onderwijsontwikkeluren om het curriculum te verbeteren.

Beroepseer

Het gesprek loopt uit. Zoveel is er te vertellen over dat prachtige onderwijs. Is Jos er niet toch een beetje trots op? ‘Een jaar of vijftien geleden kwam er een beweging op die stelde dat je trots mocht zijn op je beroep. Zelfverzekerde professionals zeiden: “Ik moet de waardering niet laten afhangen van mensen die menen van buitenaf via financiële of bureaucratische prikkels mijn werk te reguleren.” In die betekenis vond ik trots best wel wat hebben,’ zegt Jos. ‘Beroepseer werd het ook wel genoemd. Dat klinkt voor mij nog beter.’

Profiel

Dit portret is onderdeel van de reeks van portretten in de rubriek TROTS.

Klik hier om de andere portretten te bekijken

Maandelijks publiceren we een bijzonder portret op onze LinkedIn met bijpassend beeld. De rubriek is tot stand gekomen met hulp van Anouk Huisman (ComeniusNetwerk), de woordkunsten van portretschrijver Elske van Lonkhuijzen en tot leven gebracht met de illustraties van Bewegend Wild.