Bij transdisciplinair onderwijs denk je over de grenzen van opleidingen heen. Dit heeft gevolgen voor de inhoud en de vorm maar ook de toetsing. Hoe breng je deze gevolgen op praktische wijze in kaart? Daar biedt Systeemdenken nuttige handvatten voor.
Systeemdenken
Systeemdenken helpt om een actuele situatie in kaart te brengen in een bepaald probleemveld. Binnen het probleemveld kan je met behulp van interventiepunten ingrijpen, door zogezegd te draaien aan de knoppen (Meadows, 2008). Maar hoe werkt dit precies?
De eerste stap is het maken van een overzicht (mind map) met de belangrijkste elementen in het (universitaire) systeem. Onderstaande vragen dienen hiervoor als leidraad (Banathy, 1999):
- Wat is het primaire proces?
- Wat zijn sleutelelementen daarin?
- Wat is het doel?
- Wie zijn de besluitmakers?
- Hoe zit het met input en output op institutioneel-, instructie- en leeruitkomst niveau?
Systeemfouten
Nadat de actuele situatie in kaart is gebracht met een mindmap wordt er gekeken of bepaalde problemen in het systeem te wijten zijn aan systeemfouten. Systeemfouten (system traps) zijn onbedoelde gevolgen van fouten in een systeem. Zie voorbeelden van systeemfouten in onderstaand figuur.
8 systeemfouten op een rij
1. Seeking the wrong goal: door onjuiste doelen kan het systeem een resultaat opleveren dat onbedoeld en onwenselijk is. Een voorbeeld hiervan is: de universiteit als bedrijf waar studenten producten zijn die zo snel mogelijk afgeleverd moeten worden.
Mogelijke oplossing:
Betere/andere indicatoren nemen
2. Drift to low performance: prestatiecriteria door negatieve prestaties uit het verleden, die leiden tot meer onderprestatie. Een voorbeeld is de zesjescultuur, als gevolg van een strenger toetsbeleid waarbij studenten alleen maar leren voor een voldoende zodat ze hun diploma kunnen ophalen.
Mogelijke oplossingen:
- Absolute maatstaven stellen
- Best practices uitdragen en als uitgangspunt nemen (in plaats van de slechtste)
3. Tragedy of the commons: activiteiten die druk leggen op een gelimiteerde bron voor iedereen. Voorbeeld is het toelaten van buitenlandse studenten waardoor instroom van Nederlandse jongeren beperkt is.
Mogelijke oplossing:
- Educatie
- Privatisering
- Regulering
4. Escalation: eigen gedrag aanpassen in reactie op bedreigende acties van anderen. Voorbeelden: Prikkel van instellingen om studenten zo snel mogelijk af te laten studeren, of de trend van verengelsing om meer internationale studentente trekken.
Mogelijke oplossingen:
- Eenzijdig aan onttrekken (wijs maar niet per se verstandig gezien de machtsverhoudingen)
- Een ander systeem uitonderhandelen
5. Success to the successful: systematisch belonen van winnaars en zo ongelijke kansen bevorderen. Niet iedereen in het systeem heeft dezelfde mogelijkheden/kansen/toegang.
Mogelijke oplossingen:
- Diversificatie, bieden van nieuwe mogelijkheden of niches
- Niveleren / Leveling of playing field
6. Policy resistance: weerstand tegen het systeem.
Mogelijke oplossingen:
- Totalitair afdwingen (overpowering)
- Loslaten en zelf / anderen laten reguleren
7. Shifting the Burden: verslavingsafhankelijkheid.
Mogelijke oplossingen:
- Erop inzetten om te voorkomen dat verslaving ontstaat
- Focus verleggen van korte termijn voordeel naar lange termijn stabiliteit
8. Rule beating: regels negeren (zoals fraude door studenten).
Mogelijke oplossing:
Herontwerpen van regels die werken in het voordeel van de geest waarvoor de wet ontworpen is (en niet de letter)
Kantelpunten
Gelukkig zijn er kantelpunten – ways out – die systeemfouten kunnen verhelpen. Hoe hoger deze op de wip staan, hoe moeilijker het systeem te veranderen is. Er zijn drie verschillende categorieën van makkelijk naar moeilijk:
- Het veranderen van het fysieke deel van het systeem. Voorbeeld: het anders inrichten van een college (makkelijk).
- Het veranderen van informatie en controle in het systeem. Voorbeeld: het aanpassen van het curriculum (gemiddeld).
- Het veranderen van onderliggende ideeën van het systeem. Voorbeeld: het invoeren van numerus fixus (moeilijk).
De vuistregel hierbij is: hoe makkelijker te realiseren, hoe kleiner de impact en hoe moeilijker te realiseren, hoe groter de impact.
Figuur 2. Voorbeelden van kantelpunten
Interventies
Nadat de mind map is opgesteld en mogelijke valkuilen in kaart zijn gebracht, wordt gekeken naar interventiepunten. Met interventies worden oplossingen voor kantelpunten aangedragen. In onderstaand stappenplan vind je hoe interventies kunnen worden vormgegeven.
- Benoem mogelijke interventies. Denk aan: simpel/gek/radicaal (zie oplossingen voor traps in figuur 1).
- Stel vast om wat voor kantelpunten het gaat.
- Bespreek lijst van mogelijke interventies die het doel kunnen behalen.
- Deel interventies met behulp van een assenkruis op basis van haalbaarheid en effectiviteit (zie figuur 2).
Let op: het effect van een onderwijsinterventie is altijd pas na een bepaalde periode zichtbaar.
Figuur 3: Assenkruis voor beoordeling interventies
Zet Systeemdenken in voor jouw project!
De uitkomsten van deze masterclass bieden handvatten om aan de slag te gaan met uitdagingen binnen je eigen (transdisciplinaire) innovatieproject. Met Systeemdenken kan je op toegankelijke wijze je eigen interventies in kaart brengen.
Ga je hiermee aan de slag en heb je een mooi praktijkvoorbeeld voor het netwerk? Deel deze in een reactie hieronder.
Wil je wat dieper ingaan op de materie? Zie onderstaande publicaties.
- Meadows, D. (1999) Leverage Points: Places to Intervene in a System, Hartland: Sustainability Institute.
- Meadows, D. (2008) Thinking in Systems. A primer, Vermont: Chelsea Green Publishing.
- Metabolic (2018) Using Systems Thinking to Transform Society.
- Banathy, B.H. (1999). Systems Thinking in Higher Education: Learning Comes to Focus, Systems Research and Behavioral Science Syst. Res. 16: 133-145.
- Streibel, M. J. (1993). Queries about computer education and situated critical pedagogy, Educational Technology, March, 22-26.
- Robinson, K. (2010) Changing Education Paradigms, www.youtube.com/watch?v=zDZFcDGpL4U, Uploaded 14 October 2010.
- Tromp, C. (2018) Transformative learning as new educational vision? in: Wicked Philosophy -Philosophy of science and vision development for complex problems, Amsterdam: Amsterdam University Press, p. 155-158.