Er gaapt een kloof tussen rechtenstudenten en gedetineerde personen, maar wanneer ze elkaar echt leren kennen, gebeurt er iets magisch. Universitair docenten criminologie Joni Reef en Jennifer Doekhie ontwikkelden aan de Universiteit Leiden een leerlijn die studenten binnen en buiten de gevangenismuren bij elkaar brengt. Want een wereld waarin mensen elkaar begrijpen, is een rechtvaardiger wereld.
Leren achter tralies
Hoewel Joni het gesprek voert voor deze rubriek, benadrukt ze onmiddellijk dat ze dat ook doet namens haar collega Jennifer Doekhie. "In ons werk zijn we één," zegt ze lachend. Het is een zonnige woensdag, een paar dagen na de recentste editie van het programma ‘Transformatief Leren Achter Tralies’ dat Joni en Jennifer de afgelopen tien jaar ontwikkelden en perfectioneerden. In dat programma volgen studenten rechtsgeleerdheid en criminologie van de Universiteit Leiden samen met gedetineerde personen een cursus. Ze werken in gemengde groepjes aan actuele onderzoeksvragen op het gebied van criminaliteit, identiteit en rechtshandhaving. Het onderwijs vindt plaats binnen de gevangenismuren.
"Er zijn rechters en advocaten die voordat ze hun beroep gaan uitoefenen nog nooit een gedetineerde persoon hebben gesproken."
Een kloof dichten
"Onze aanpak blijkt een succesformule," vertelt Joni enthousiast. "Het belangrijkste resultaat is dat we de kloof dichten tussen de mensen die rechtspreken en beleid gaan maken en de mensen om wie het in hun werk gaat." Is die kloof dan zo groot? "Ja!" zegt ze zonder aarzeling. "Er zijn rechters en advocaten die voordat ze hun beroep gaan uitoefenen nog nooit een gedetineerde persoon hebben gesproken." Dat gedetineerde personen te lijden hebben onder die onzichtbaarheid ontdekten beide universitair docenten keer op keer in hun onderzoeken. Wie na een delict in de gevangenis belandt, voelt zich verstoten en lijkt contact te verliezen met een deel van de eigen identiteit. En dat is onrechtvaardig, vindt Joni: "De vrijheidsbeneming is de straf, verdere uitsluiting hoort daar niet bij en werkt resocialisatie flink tegen." In de cursus doen de gepleegde delicten dan ook niet ter zake. Wat wel telt, is het perspectief van alle deelnemers en hoe die elkaar kunnen aanvullen en verrijken.
"De vrijheidsbeneming is de straf, verdere uitsluiting hoort daar niet bij en werkt resocialisatie flink tegen."
Spelen met wij-zij
Op verschillende manieren faciliteert de cursus het contact tussen wat Joni de binnen- en buitenstudenten noemt. Zo is er een kennismakingsoefening waarin de studenten op uitspraken reageren door links of rechts in de ruimte te gaan staan. "Ben je meer als de zon of als de maan?" Per stelling verandert de samenstelling van de groep: wie net tegenover je stond, blijkt bij een volgende vraag hetzelfde te hebben ervaren als jij. Ook bij het behandelen van de cursusthema’s worden de rollen regelmatig omgedraaid. De buitenstudenten denken na over de kans dat zij een delict zouden plegen. Welke risicofactoren spelen er voor hen? De binnenstudenten mogen straffen toemeten. Ze blijken soms strenger te zijn dan de toekomstige rechters en advocaten.
Er vinden verhitte discussies plaats en vooroordelen aan beide kanten beginnen te wankelen. In het afsluitende groepsproject kantelt het wij-zijgevoel opnieuw. In gemengde groepjes werken de studenten aan een infographic. "Elk groepje vormt een 'wij' tegenover de andere groepjes en wil het beste eindwerk maken", vertelt Joni. Bij de slotceremonie waarin alle studenten hun werk presenteren en elkaar een laatste keer toespreken, is de saamhorigheid compleet. "Het is dan wij, die deze tien weken samen hebben beleefd, tegenover zij, de genodigden in het publiek."
Speciale editie met officieren van justitie
Dat spel met wij-zij nam in de slotceremonie van die recentste cursuseditie een bijzondere vorm aan. Geen jonge, veelal vrouwelijke rechtenstudenten vormden de groep buitenstudenten, maar werkende, vaak mannelijke officieren van justitie in opleiding. "Ik zag de verwarring in de blikken van de genodigden," merkt Joni geamuseerd op. "Wie is nou de officier en wie is de boef?" Is de kloof tussen rechtenstudenten en gevangenen al groot, officieren van justitie zijn voor veel gedetineerde personen de grootste vijand. Zij eisen immers de straffen. Het was dan ook niet makkelijk om voldoende binnenstudenten te vinden, maar het lukte uiteindelijk toch en het wonder dat zich in de andere edities voltrok, voltrok zich ook hier. Er was zelfs een enorm rimpeleffect. "De officieren vertelden dat ze er elke week op hun werk bij de lunch over spraken," zegt Joni. "Ook de gedetineerde personen hoorden we onderling zeggen: 'Joh, die officieren zijn niet allemaal zulke klootzakken. Er zitten best aardige lui tussen.'"
Transformatief leren
Voor Joni en Jennifer is die innerlijke verandering nadrukkelijk een doel van het onderwijs dat ze geven. Ze willen niet alleen informeren, maar ook transformeren. Ze hebben het vak zo ontworpen dat studenten de transformatieve cyclus van socioloog Jack Mezirow doorlopen. Door je persoonlijke waarden en geschiedenis te kennen, en het perspectief en de waarden van de ander, krijg je meer grond om keuzes te maken in je leven. Reflectieverslagen helpen studenten in dat proces. "Daarin lezen we dat studenten daadwerkelijk begripvoller en ruimdenkender worden."
De hele strafrechtsketen
De cursus met officieren van justitie in opleiding is voor Joni en Jennifer deel van een grotere missie om de hele strafrechtsketen in contact te brengen met de mensen op wiens leven het zo’n grote invloed heeft. "We willen dat ook rechters in opleiding en politieagenten in opleiding de cursus gaan volgen," zegt Joni. Ondertussen blijft het vak ook aan universiteit erg populair en dat vraagt om schaalvergroting. In 2022 kregen Joni en Jennifer een Comenius Senior Fellowbeurs om de cursus met een leerlijn meer in te bedden in de faculteit. De cursus in de gevangenis is een keuzevak voor derdejaarsstudenten, maar eerste- en tweedejaarsstudenten krijgen al gastcolleges van gedetineerde docenten. "De vakdocenten die dat ondersteunen nemen we op die manier mee en dat willen we steeds meer doen, zodat ook zij de gevangeniscursus kunnen gaan geven. Dat is nodig want we werken met kleine groepen."
"De waarde van een collega met wie je je visie op onderwijs deelt, is enorm voor mij."
Dubbele trots
Zolang Joni zich kan herinneren ontfermt ze zich over mensen die buiten de groep dreigen te vallen. In Jennifer vond ze tien jaar geleden iemand met diezelfde missie om te verbinden en dezelfde ideeën over onderwijs. "De waarde daarvan is enorm voor mij," zegt Joni. "Sommige docenten geven in hun eentje les of hebben minder chemie met hun directe collega’s." Door hun intensieve samenwerking delen Jennifer en Joni als vanzelfsprekend hun ervaringen. "Soms is een blik genoeg, bijvoorbeeld als we twee studenten stevig zien discussiëren en weten dat dit voor hen allebei nieuwe inzichten gaat opleveren." Maar ze benoemen de successen en hun gevoelens daarbij ook expliciet. Voor gevoelens van trots werkt dat delen als een soort verdubbelaar. Bijvoorbeeld wanneer ze elkaar een stukje voorlezen uit een reflectieverslag, wanneer een project wordt gehonoreerd of wanneer ze, zoals deze week, na de indrukwekkende slotceremonie samen terugreden over de A9. "Wat hebben we toch fantastisch werk," verzuchtte Jennifer. "Ja," zei Joni. "Ja!"
Meer weten?
Profielen
| Naam |
Joni Reef & Jennifer Doekhie |
| Functie |
Universitair docenten criminologie |
| Instelling |
Universiteit Leiden |
| Afdeling |
Instituut voor Strafrecht & Criminologie (faculteit Rechtsgeleerdheid) |
| Werkzaam in hoger onderwijs |
20 jaar (Joni), 11 jaar (Jennifer) |
| Tijd voor onderwijstaken |
0,6 fte (Jennifer & Joni) |
| Relatie met het ComeniusNetwerk |
ontvingen in 2022 een Comenius Senior Fellow voor het programma ‘Transformatief Leren Achter Tralies’. |
| Gekozen onderwijsprestatie |
Een editie van ‘Leren Achter Tralies’ in opdracht van het TestLAB OM (Openbaar Ministerie), met gemengde groep van officieren van justitie in opleiding en gedetineerde personen als deelnemers. |
Dit portret is onderdeel van de reeks van portretten in de rubriek TROTS.
Klik hier om de andere portretten te bekijken
Maandelijks publiceren we een bijzonder portret op onze LinkedIn met bijpassend beeld. De rubriek is tot stand gekomen met hulp van Anouk Huisman (ComeniusNetwerk), de woordkunsten van portretschrijver Elske van Lonkhuijzen en tot leven gebracht met de illustraties van Bewegend Wild.