De filosofische canon bestaat grotendeels uit witte mannen, maar is dat terecht? Volgens universitair docent Carlo Ierna niet. Aan de Vrije Universiteit (VU) Amsterdam doceert hij een geschiedenis van de filosofie waarin ook vrouwelijke en niet-Europese denkers postuum de eer krijgen die hen toekomt.

Waardering voor onderwijs

Het is van dat weer waarbij je blijft twijfelen of je je jas aan of uit zal doen. Carlo Ierna besluit hem uit te trekken voor hij gaat zitten op een terras vlakbij het Scheepvaartmuseum in Amsterdam. Hij bestelt gemberthee en laat het koekje liggen. Dat het ComeniusNetwerk een rubriek wijdt aan onderwijsprestaties kan hij alleen maar toejuichen. Het strookt met zijn eigen waardering voor onderwijs, vertelt hij. "Het is een kerntaak van een universiteit en verdient volle aandacht en toewijding."

Twaalf tijdelijke contracten

Dat onderwijskwaliteiten nog niet overal op waarde geschat worden, kan Carlo weten, want hij heeft heel wat universiteiten vanbinnen gezien. Eerst als student filosofie en kunstmatige intelligentie, daarna als promovendus en postdoc, en als docent door heel Nederland toen zijn Veni-onderzoek (een financieringsinstrument uit het NWO-Talentprogramma, red.) afliep. "Ik had twaalf tijdelijke contracten in drie jaar tijd en gaf overal hetzelfde vak, Geschiedenis van de moderne filosofie." De wissels dwongen hem het vak steeds aan te passen aan het curriculum van de betreffende universiteit. "Daardoor was ik de hele tijd bezig met de vraag: wie horen er eigenlijk bij de grote filosofen van de middeleeuwen tot nu? Wie moet ik absoluut bespreken en wie kan weg? Het zette me aan het denken over de criteria van inclusie."

Een canon van dode witte mannen

In Carlo groeide de wens om grondiger onderzoek te doen naar wie er nog meer in de canon thuishoorden en toen hij een vaste aanstelling kreeg bij de VU ontstond die mogelijkheid. Een onderwijsprijs van de VU (de Know VU Award) en een Comenius Teaching Fellow gaven hem vanaf 2019 ook de financiële ruimte. "Corona maakte mijn onderzoek wel lastiger", geeft Carlo toe, "maar ik heb mijn aanpak bijgesteld. In het eerste jaar konden studenten filosofen aandragen die volgens hen in de canon thuishoorden, in het tweede jaar onderzochten twee honoursstudenten welke filosofen in de afgelopen eeuwen in de filosofieboeken hebben gestaan. Niet alleen in Europa maar ook daarbuiten. Ik had het geluk dat één van hen Koreaans sprak en de ander Russisch." In syllabi en handboeken kwamen tot Carlo’s teleurstelling steeds dezelfde grote namen naar voren. "In Frankrijk is er natuurlijk wat extra aandacht voor Franse filosofen, in Italië voor Italiaanse, maar het basisverhaal is overal hetzelfde."

Stap voor stap terug in de tijd

Toch zaten in de bevindingen van zijn studenten aanknopingspunten voor een inclusievere canon. Ook door historici in andere landen liet Carlo zich inspireren. "Ik ontwikkelde een omgekeerd-chronologische methode om door de geschiedenis heen te gaan. Van het heden naar het verleden. Hoe dachten onze voorouders? Welke selectie hebben zij al gemaakt waardoor het gedachtegoed van sommige denkers ons nooit heeft bereikt? Er zijn goede filosofen die niet populair en invloedrijk zijn geworden door onderdrukking en uitsluiting. Seksisme, racisme, eurocentrisme, dat is er allemaal geweest. Dat weten we." Een voorbeeld van een denker die lang ongezien bleef is de Franse filosofe en natuurwetenschapster Émilie du Châtelet. "Ze boog zich over dezelfde vraagstukken als Immanuel Kant, maar kwam tot andere conclusies. En ze was de eerste die correct de wet van behoud van energie formuleerde. Toch wordt haar werk nu pas, drie eeuwen na haar dood, in het Engels gepubliceerd."

"De geschiedenis laat zien dat er altijd en overal door allerlei mensen is gefilosofeerd."

Meer historicus dan filosoof

Carlo’s bevraging van de canon deed heel wat stof opwaaien onder gevestigde professoren. "Ze vonden dat je niet aan de canon mocht morrelen, die was gewoon goed, het beste van het beste." Hoe komt het dat Carlo daar anders over denkt? "Ik zie mezelf uiteindelijk meer als historicus dan als filosoof. Ik ben niet gehecht aan een specifieke theorie, maar wil recht doen aan de feiten. De geschiedenis laat zien dat er altijd en overal door allerlei mensen is gefilosofeerd." Dat hij daar aandacht voor heeft gegenereerd, zelfs controverse, maakt hem trots.

Plezier, trots en impact

Er zijn twee soorten trots die Carlo heeft ervaren in dit project. Enerzijds de persoonlijke, aan plezier grenzende trots wanneer hij iets nieuws ontdekte in de geschiedenis. Anderzijds de trots wanneer hij zijn inzichten kon delen. "Mijn studenten zijn soms echt geraakt door het besef dat er zoveel vrouwelijke denkers waren en dat er mechanismen waren die hen uit de canon hebben gehouden." Ook met collega’s binnen en buiten de universiteit, met filosofiedocenten in het middelbaar onderwijs en een breder publiek deelt Carlo graag zijn kennis en werkwijze. In de zomer van 2022 presenteerde hij in Trouw vijf vergeten denkers. "Ik zou ook graag een toegankelijk boekje over dit onderwerp schrijven", vertelt hij. Hij is er al over in gesprek met een uitgever.

"De nieuwe canon riep onverwacht veel controverse op. Dat maakt me eigenlijk wel trots."

Diversifying philosophy

Binnen de VU is de toon ondertussen stevig gezet. Sinds 2021 is Monika Kirloskar-Steinbach er bijzonder hoogleraar Diversifying Philosophy en er ligt een plan om de leerlijn ‘geschiedenis van de filosofie’ diverser te maken. Daarmee zal de VU zich onderscheiden van andere universiteiten, waar diversiteit enkel in een aparte bachelor of in losse keuzevakken aan bod komt. "We zitten in een stroomversnelling", zegt Carlo. Als om dit te onderstrepen, steekt er plots een briesje op. Hij trekt zijn jas weer aan.

Meer lezen over Carlo’s activiteiten om de filosofische canon inclusiever te maken.

Profiel

Dit portret is onderdeel van de reeks van portretten in de rubriek TROTS.

Klik hier om de andere portretten te bekijken

Maandelijks publiceren we een bijzonder portret op onze LinkedIn met bijpassend beeld. De rubriek is tot stand gekomen met hulp van Anouk Huisman (ComeniusNetwerk), de woordkunsten van portretschrijver Elske van Lonkhuijzen en tot leven gebracht met de illustraties van Bewegend Wild.