Tweehonderd keer dezelfde tentamenvraag nakijken is niet het hoogtepunt in een docentcarrière. En in de laatste 48 uur voor een tentamen lesstof stampen, daar leert een student weinig van. Hoogleraar en onderwijsdirecteur Mariska Kleemans verkent aan de Radboud Universiteit mogelijkheden om te toetsen op een manier die het leren stimuleert en het werkplezier bevordert.

Een slimmer collegejaar

In Nederland duurt een collegejaar tot wel twee maanden langer dan in andere Europese landen, bleek in 2021 uit een onderzoek van De Jonge Akademie. Studenten en docenten ervaren een hoge werkdruk en hebben relatief weinig tijd voor ontspanning en verbreding. Daarom financiert het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap voor de periode 2023-2026 in vrijwel alle universiteiten pilots om het collegejaar slimmer in te richten. Aan de Radboud Universiteit (RU) lopen er drie, waarvan één aan de faculteit der Sociale Wetenschappen. Daar zoekt Mariska Kleemans met haar collega’s naar manieren om minder en ontwikkelingsgerichter te toetsen, zo vertelt ze op een zonnige donderdag in maart.

‘Komt dit in het tentamen?’

Waarom zet de huidige manier van toetsen studenten onder druk? Dat heeft te maken met het aantal toetsen, de timing van toetsen en het gewicht dat op de resultaten rust, legt Mariska uit. Om met de timing te beginnen, het collegejaar aan de RU telt vier periodes van tien weken: zeven lesweken en ongeveer drie weken waarin de toetsing plaatsvindt. In sommige periodes valt een vakantie, waardoor studenten geen rust nemen of het studeren juist uitstellen. Ook is er elke periode ruimte om te herkansen, maar een student die eenmaal achterloopt, kan daardoor in een herkansingsspiraal terechtkomen. Bij toetsen voor een eindbeoordeling (summatief) komt er bovendien veel gewicht op het cijfer te liggen. ‘Ik leg altijd aan studenten uit dat als ze actief meedoen in een vak de toets dat ook zal weerspiegelen,’ vertelt Mariska. Toch merkt ze dat studenten onzeker kunnen worden van toetsen, vooral als ze in de lesweken geen goed beeld krijgen van hun voortgang. Een fixatie op die eindtoets staat het leren soms zelfs in de weg: de stress werkt belemmerend of studenten stampen op het laatste moment de lesstof en zijn meer bezig met reproduceren dan met leren.

Rendementsdenken in het onderwijs

Ook voor docenten is de toetstiming niet altijd ideaal. De huidige jaarindeling faciliteert vooral het summatief toetsen terwijl een ontwikkelingsgerichte (formatieve) toets halverwege de cursus misschien meer oplevert. Dat summatief toetsen de norm is geworden, verklaart Mariska door het rendementsdenken dat de maatschappij en daarmee ook het onderwijs is gaan vormen. ‘Het onderwijs is ingericht om studenten snel van het begin naar het einde van hun studie te krijgen.’ Dat gebeurt met financiële prikkels voor de student (studiefinanciering voor beperkte tijd) en voor de onderwijsinstelling (minder geld voor langstudeerders). Ook accreditatie gebeurt op basis van rendementen: in hoeverre voldoet een student aan de eindkwalificaties? ‘Er wordt veel minder gekeken naar hoe de student daar is gekomen.’

‘Er is in het huidige onderwijs veel focus op eindkwalificaties. Er wordt veel minder gekeken naar hoe een student daar is gekomen.’ 

In je werk krijg je ook geen cijfers

In plaats van cijfers en vinkjes te verzamelen, zouden studenten, als het aan Mariska en veel van haar collega’s ligt, voldoening mogen halen uit het leerproces dat ze doormaken. Dat vraagt van docenten dat ze het belang van een vak inzichtelijk maken en studenten veel gelegenheid geven om te zien waar ze staan en wat ze nog moeten en willen ontwikkelen. Toetsing wordt dan meer programmatisch: gericht op de ontwikkeling van de student. Zo zou er meer formatief getoetst kunnen worden, zodat studenten hun aanpak of focus nog kunnen bijstellen. ‘Sommige tentamens kunnen zelfs worden geschrapt,’ zegt Mariska, ‘als je al weet dat de student genoeg heeft geleerd, kan het volstaan om aan het einde aan te geven of een student het vak heeft gehaald. Zonder cijfer dus.’ Dat dat onwennig is voor studenten, geeft Mariska meteen toe. Ze schiet in de lach. ‘Ik weet uit mijn eigen studententijd dat een hoog cijfer voelt als een beloning. Maar dat is een symptoom van het systeem. In je werk krijg je ook geen cijfers meer. Toch zijn er weinig mensen die denken: als ik aan het einde van de dag geen cijfer krijg van mijn baas, doe ik niet mijn best.’

‘In je werk krijg je ook geen cijfers meer. Toch zijn er weinig mensen die denken: als ik aan het einde van de dag geen cijfer krijg van mijn baas, doe ik niet mijn best.’

In de pilot bij Sociale Wetenschappen wordt ook gekeken naar het herkansingsbeleid. Is het altijd nodig om de hele toets te herkansen of kan ook een deel volstaan? Kan de timing beter zodat herkansen niet ten koste gaat van lopende vakken? En moet een student die een heel laag cijfer haalt überhaupt herkansen? De cursus opnieuw volgen is waarschijnlijk leerzamer.

Al schuiven we maar één procent op

‘We zijn nu op de helft van de pilot, maar ik ben al heel erg trots dat er draagvlak is voor verandering en dat de beweging is ingezet,’ vertelt Mariska. Hoe ze dat draagvlak creëert? ‘Ik definieer en benoem op alle niveaus wat we als universiteit niet meer willen: studenten en docenten die zuchten onder de toetsdruk. En ik deel dat het anders kan: ik schets de alternatieven en sta open voor samenwerking, want het eindpunt staat voor mij ook niet vast.’ Zoals ze studenten gunt dat ze voldoening halen uit het proces, gunt ze zichzelf dat ook. ‘Veel ideeën sterven voordat ze in de praktijk gebracht worden, dus iets in gang zetten is al waardevol. Ik wil veel veranderen, maar alle beweging is beter dan stilstaan, al schuiven we maar één procent op.’ Mariska vindt haar motivatie en inspiratie bij collega’s binnen en buiten de RU. Het ComeniusNetwerk is bijvoorbeeld een grote steun. Ze werd vorig jaar covoorzitter van een nieuwe circle: De toekomst nu. Daarin gaan leden aan de slag met de systemische veranderingen van het onderwijsstelsel in tijden van AI, klimaatverandering, migratie, polarisatie, wantrouwen in wetenschap en bezuinigingen.

Toch op die zeepkist gaan staan

Om verandering teweeg te brengen, helpt het als je zichtbaar bent. ‘Van nature denk ik: ach, ik heb een beurs binnengehaald, maar iemand anders heeft weer iets anders gepresteerd. Ik ga niet snel op de zeepkist staan.’ Maar Mariska heeft een aanpak gevonden die voor haar werkt. ‘Ik zoek naar plekken waar ik de inhoud voor het voetlicht kan brengen. Zo bouw je profiel op en dat opent deuren, zonder dat je jezelf op de borst hoeft te kloppen.’ Ze heeft geleerd mijlpalen te vieren. Soms publiekelijk, zoals recent, toen ze het facultaire toetsbeleidskader deelde met de andere faculteiten. Soms in kleine kring. Ze haalt een boek uit de kast. ‘Dit is ons jaarverslag. Een pdf volstaat, maar tegen al mijn duurzaamheidsprincipes in heb ik toch een paar exemplaren laten drukken. Het is fijn om het echt in handen te hebben.’ Niet alles hoeft gevierd te worden met bossen bloemen en taart, benadrukt ze. ‘Maar onlangs was een subtaak uit ons project afgerond. Toen zijn we samen gaan lunchen, gewoon om er even bij stil te staan. En daarna gingen we weer aan de slag.’

‘Ik ga niet snel op de zeepkist staan, maar ik zoek wel naar plekken waar ik de inhoud voor het voetlicht kan brengen.’ 

Profiel

Dit portret is onderdeel van de reeks van portretten in de rubriek TROTS.

Klik hier om de andere portretten te bekijken

Maandelijks publiceren we een bijzonder portret op onze LinkedIn met bijpassend beeld. De rubriek is tot stand gekomen met hulp van Hananja Koster (ComeniusNetwerk), de woordkunsten van portretschrijver Elske van Lonkhuijzen en tot leven gebracht met de illustraties van Bewegend Wild.